نقش جذب نخبگان در تمدن اسلامی عصر عباسیان

[irsalam]

نقش جذب نخبگان در تمدن اسلامی عصر عباسیان

 

سید مرتضی حسینی‏شاه‏ترابی (کارشناس تاریخ اسلام)

[ فهرست مطالب این مقاله ]

 

• چکیده
  
• مقدمه
  
• انگیزه‏های خلافت عباسیان از جذب نخبگان
  

• الف)انگیزه سیاسی
  
  
• ب)انگیزه غیرسیاسی
  
  

• تدابیر عباسیان برای جذب نخبگان
  
• فرآیند جذب نخبگان در خلافت عباسیان
  
• تأثیر جذب نخبگان بر شکوفایی تمدن اسلامی
  
• جذب نخبگان،نیاز امروز دولت‏های مسلمان
  

[align=justify]

چکیده

 

عوامل متعددی در شکوفایی تمدن اسلامی در دوران طلایی آن نقش‏ داشته‏اند که جذب نخبگان علمی توسط دولت‏هی مسلمان،از جمله‏ آنهاست.این تحقیق می‏کوشد فرآیند مذکور رادر دولت عباسیان بررسی‏ کند.این دولت از مهم‏ترین قدرت‏های مسلمان و پیش‏گام جذب نخبگان‏ در تاریخ اسلام به شمار می‏آمد.بررسی این موضوع الگوی کارآمد و مناسبی برای جوامع امروزی،به خصوص جامعه اسلامی می‏تواند ارائه دهد و یاری‏گر آنان در مسیر پیش‏رفت و سازندگی باشد.

 

 

عباسیان با انگیزه‏های مختلف سیاسی و غیرسیاسی به تکریم علم و عالمان‏ و ایجاد مراکز علمی و پژوهشی پرداختند و بدین‏گونه توانستند موقعیت‏ مناسبی را برای حضور و جذب عالمان و نخبگان علمی فراهم آورند.این‏ اقدام آنان بر شکوفایی تمدن اسلامی تأثیر شگرفی گذاشت،به‏گونه‏ای که‏ در مدت زمانی اندک،درخت تمدن اسلامی تنومند،سبز و شکوفا شد و ثمر بخشید.

[/align]

 

 

منبع :

پایگاه مجلات تخصصی

[irsalam]

مقدمه

 

خورشید اسلام قریب به چهارده قرن پیش از این،از جوار خانه کعته سر برآورد و پس از گذشت چند سده،چنان تمدنی را آفرید که تاریخ مانند آن را به خود ندیده است؛تمدنی‏ که ویژگی‏های منحصر به فرد داشت و رشد و شکوفایی سریع یکی از ویژگی‏هایش بود. آری،تمدن اسلامی،به سرعت شکل گرفت،انسجام یافت،دوران کودکی و نوجوانی را پشت سر گذارد،به شکوفایی رسید و سرزمین‏های بسیاری را در سیطره خویش گرفت.به‏ طور قطع،عوامل متعددی در این رشد و شکوفایی نقش داشته‏اند که جذب نخبگان‏ علمی توسط دولت‏های مسلمان،یکی از آنها به شمار می‏آید.تأثیر این عامل در بالندگی‏ تمدن اسلامی واقعیتی انکارناپذیر است.

تحقیق حاضر با عنایت به این واقعیت،فرآیند مذکور را در دستگاه خلافت عباسیان‏ بررسی می‏کند.کشف انگیزه‏های دولت عباسیان از جذب نخبگان،تدابیر آنان برای این‏ کار،سیر جذب نخبگان و تأثیر این اقدام بر شکوفایی تمدن اسلامی،در این پژوهش‏ بررسی می‏شوند.اهمیت و ضرورت این پژوهش از آن روست که پاسخ به موارد مذکور الگویی کارآمد و مناسب برای جوامع امروزی،به‏ویژه جوامع اسلامی،به شمار می‏آید و آنان را در پیمودن مسیر پیش‏رفت و سازندگی یاری می‏دهد.

[irsalam]

انگیزه‏های خلافت عباسیان از جذب نخبگان

 

نخبگان علمی هر جامعه،نیروهای کارآمد و ماهری‏اند که به توانایی‏های بالای علمی در رشته موردنظر خویش دست‏یافته و دانش،تخصص،تجربه و قابلیت‏های بسیاری کسب‏ کرده‏اند.آنان توانایی‏هایی دارند که جوامع انسانی و نظام‏های سیاسی حاکم بر آن برای‏ رشد و تعالی خویش نیازمند بدان هستند.از همین‏رو،در مسیر تاریخ شکل‏گیری و شکوفایی تمدن اسلامی،توجه ویژه برخی از دولت‏مردان مسلمان،به‏ویژه عباسیان را به‏ این قشر شاهد هستیم.

هریک از آنان در این اقدام خود انگیزه‏ای داشتند که برخی از وارد آن عبارت‏ست از:

الف)انگیزه سیاسی

 

1.کسب قدرت و اقتدار سیاسی:قدرت‏طلبی ویژگی بارز دولت‏مردان و سیاست‏مداران‏ است.به همین سبب،دولت‏مردان عباسیان می‏کوشیدند قدرت خویش را افزایش دهند.از انگیزه سیاسی مهم‏ترین انگیزه‏ای بود که خلفای عباسی را به جذب نخبگان وادار می‏کرد. آنها از این تدابیر برای اهداف سیاسی متعددی سود می‏جستند که مهم‏ترین آنها عبارت‏ بود از:آن‏جایی که نیروی انسانی،به‏ویژه نیروی متخصص و کارآمد،یکی از ابزار قدرت است، این دولت‏مردان به جذب نخبگان روی آوردند.

 

 

منصور عباسی از زمره این فرمان‏روایان است.او برای کسب قدرت بیشتر و تثبیت‏ پایتخت تازه تأسیس خویش چنین نمود.وی به خوبی می‏دانست برای ارتقای موقعیت‏ سیاسی-اجتماعی خود و پایتختش و جلب توجه عالم اسلام،به حمایت عالمان و متفکران نیازمند است.بدین علت،جمعی از بهترین‏های آنان را برگزید و در جوار خویش‏ جای داد.

 

 

یکی از شرق‏شناسان در این‏باره می‏گوید:

منصور بر آن بود که پایتختش جنان باشد که شهرت آن در سراسر جهان اسلام‏ پراکنده شود و به این منظور،گروهی از دانش‏مندان و قرّاء و وعّاظ و نحویان و محدثان را از شهرهای بصره و کوفه که پیش از آن مراکز علمی جهان اسلام شده‏ بودند،به بغداد دعوت کرد.

 

 

1. امیران و وزیران آل‏بویه که خود در خدمت و بدنه خلافت عباسی بودند،نمونه‏ دیگری‏اند که به تعبیر یکی از پژوهش‏گران غربی،«ولی نعمتان سخاوت‏مند دانش و مشتاق به استفاضه از فضل ملازمان خویش بودند و در راستای کسب اعتبار و مشروعیت، فرهنگ و علم را به منزله زینت و جلوه عدرت ارج می‏نهادند و متفکران پرفروغی را هم‏چون گوهرهایی بر تارک تاج خویش می‏نشاندند»

 

 

.2 رویارویی با امامان شیعی:بی‏شک،خلفای عباسی از جانب امامان شیعه احساس‏ خطر می‏کردند؛چون آنها را مخالف و رقیب خود در عرصه قدرت می‏دیدند.بنابراین،برای‏ رویارویی با آنان هب هر ترفند ممکن متوسل می‏شدند.آنها قدرت سیاسی را عهده‏دار بودند و امامان شیعی قدرت اجتماعی داشتند این‏قدرت اجتماعی،تهدیدی جدی برای دستگاه‏ خلافت عباسی بود.از این‏رو،متولیان حکومت می‏کوشیدند به هر طریق ممکن،قدرت‏ اجتماعی و محبوبیت مردمی امامان را بکاهند.

 

 

از سویی علم خارق‏العاده امامان،یکی از لایل محبوبیت و مقبولیت امامان شیعی‏ در میان مردم بود و شیعیان به علم لدنّی برای ایشان قائل بودند.باتوجه به این مطلب، (1).اولیری دلیسی،انتقال علوم یونانی به جهان عربی،ترجمه:احمد آرام،ص 233،چاپ دوم،مرکز نشر دانشگاهی،تهران:1374 شمسی.

 

 

(2).کرمر جوئل.ل.،احیای فرهنگی در عهد آل بویه،ترجمه:محمد حنایی،سعید کاشانی،ص 95،چاپ اول،مرکز نشر دانشگاهی،تهران:1375 شمسی.

 

 

قدرتمندان سیاسی چنین می‏پنداشتند که با جذب عالمان و نخبگان علمی و دینی‏ و ترتیب دادن مناظرات علمی و قرار دادن آنها رویاروی پیشوایان شیعه،شخصیت‏ علمی این امامان را به بن‏بست می‏توانند بکشانند و بدین تربیب از بدرت اجتماعی‏ ایشان بکاهند.

عمل‏کرد مأمون و نیز برخی از گفت‏گوهای امام رضا علیه السّلام با یارانشان در زمان اقامت‏ ایشان در توس،بازگوکننده این واقعیت است.1

شیخ صدوق رحمه اللّه در این زمینه می‏نویسد:

مأمون اندیش‏مندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می‏داد تا حجت آن‏ حضرت را به وسیله آنان از اعتبار بیندازد و این به دلیل حسد او نسبت به امام و منزلت علمی و اجتماعی او بود.اما هیچ‏کس با آن حضرت روبه‏رو نمی‏شد جز آن‏که‏ به فضل او اقرار کرده و به حجتی که از طرف امام بر ضد او اقامه می‏شد،ملتزم‏ می‏گردید.2

 

 

ب)انگیزه غیرسیاسی

 

برخی از خلفای عباسی جدای از انگیزه‏های سیاسی،انگیزه‏های دیگری در جذب نخبگان‏ داشتند که در عنوانی کلّی از آنه به انگیزه‏های غیرسیاسی می‏توان تعبیر کرد.برخی از مصادیق آن عبارتند از:

1.میل به بقا و تن‏درستی:میل به بقا و طول عمر بیشتر،میل ذاتی و درونی انسان‏ است.خلفای عباسی نیز به سبب علایق و دل‏بستگی‏های عمیقی که به قدرت و تاج و تخت خویش داشتند،به سلامت خویش اهمیت شایانی می‏دادند و دوست داشتند مدت‏ زمان بیشتری زندگی کنند.از این‏رو،بهترین عالمان و متخصصان هر فن،به‏ویژه علم‏ پزشکی و نجوم را در خدمت خویش می‏گرفتند تا در فرصت لازم از تخصصشان بهره‏ گیرند که این خود موجب می‏شد تا نخبگان علمی را جذب کنند.

روی آوردن هارون الرشید و بسیاری از حاکمان مسلمان دیگر به پزشکان مسلمان و غیرمسلمان از همین قبیل است.3

(1).شیخ صدوق،عیون اخبار الرضا علیه السّلام،ج 1،باب 12،ص 155 و 159،دار الکتب العلمیه،بیروت:بی‏تا.

(2).همان،ج 1،ص 152 به نقل از دولت عباسیان،محمد سهیل طقّوش،ترجمه:حجت اللّه جودکی،ص 145،چاپ‏ دوم،پژوهشکده حوزه و دانشگاه،قم:1383.

(3).علی بن یوسف قفطی،تاریخ الحکماء،به کوشش:بهین دارایی،ص 140-146،چاپ 2،،دانشگاه تهران، تهران:1371 شمسی.

2.علم دوستی:برخی از حکم‏رانان عباسی به سبب پیسینه تربیتی‏شان و محیطهایی که‏ در آن رشد یافته و نیز به سبب ویژگی‏های فکری و مذاق عقلی‏شان،به علم و دانش علاقه‏مند بودند.بدین جهت،به حمایت از عالمان و دانش‏مندان می‏پرداختند.

هارون الرشید عباسی نمونه‏ای از این گروه حاکمان است که به دست یحیی برمکی، تحت‏تأثیر پارسیان و در سرزمین آنان پرورش یافت.به همین سبب،از کودکی با علوم‏ آشنا شد،علاقه‏مند گردید و به عالمان اهمیت داد.مأمون را نیز از یک نظر در زمره همین‏ حاکمان می‏توان جای داد.

[irsalam]

تدابیر عباسیان برای جذب نخبگان

 

فرار مغزها از یک دولت و روی آوردن آنان به دولتی دیگر،به‏طور قطع دلایلی دارد که‏ تدبیر درست و شایسته دولت مقصد را مهم‏ترین دلیل و عامل باید شمرد.تمدن اسلامی‏ هم در دوره رشد و نوجوانی خویش،پذیرای مغزها و نخبگان متعددی بود که هریک به‏ شیوه‏ای این تمدن را به سوی شکوفایی سوق دادند و یاری‏گر آن بودند.

دولت عباسیان برای جذب دانش‏مندان علوم مختلف،تدابیر خاصی اجرا نمود که عمده‏ آنها عبارتند از:

1.تکریم و بزرگ‏داشت علم وعالمان:اهمیت دادن به عالمان و احترام به شخصیت و مقام علمی آنان،یکی از تدابیر مهم و زمینه‏ساز برای حضور و رشد دانش‏مندان در جامعه است. این امر در تمدن اسلامی به خوبی مشاهده می‏شود.بر همین اساس،مأمون همواره می‏گفت:

علما از جمله بندگان خاصّ احدیتند که برای تکمیل مراتب فهم و ادراک انسانی‏ فرستاده شده‏اند و ایشان در عالم به منزله مشعل‏های فروزان و رهبران افراد نوع‏ انسانی شمرده می‏شوند و اگر نمی‏شدند آنها،هر آینه عالم به توحش اولیه خود برمی‏گشت.1

مأمون به پادشاه روم نامه نوشت و از وی خواست اجازه دهد چند نفر را به روم بفرستد تا از علوم باستانی که در خزاین آن‏جا بود،مواردی را برگزینند و با خود بیاورند.پادشاه،در ابتدای امر نپذیرفت ولی سرانجام قانع شد.مأمون گروهی از متخصصان علوم و کتاب‏شناسی را برگزید و به آن‏جا فرستاد.فرستادگان به روم رفتند و در بازگشت، کتاب‏هایی با خود آوردند که به دستور مأمون ترجمه شد.2

(1).گوستاو لوبون،تمدن اسلام و عرب،ترجمه:سید محمد تقی فخری داعی گیلانی،ص 213،چاپ چهارم،بنگاه‏ مطبوعات علی اکبر اعلمی،تهران:1334شمسی.

(2).ابن ندیم،الفهرست،تحقیق:یوسف علی طویل،ص 397،چاپ اول،دار الکتب العلمیه،بیروت:1416 قمری.

گفتنی است،برخی از عباسیان چنان به عالمان احترام می‏گزاردند که در باور نمی‏گنجد. نمونه،بختیشوع بن جبریل را که دانش‏مندی پارشی و غیرمسلمان بود،امین خود قرار داده بودند و درباره زنان،مادران و خویش به او اعتماد می‏کردند.1

در حالات یکی از عالمان نوشته‏اند:

معتصم خلیفه عباسی آن‏قدر به او علاقه‏مند بود که پس از وفات او گفت:من هم به‏ او ملحق خواهم شد،چون او حیات مرا در دست داشت و بدن مرا اداره می‏کرد.2

همین تجلیل‏ها و تکریم‏های حاکمان و دولت‏مردان در حق دانش‏مندان بود که به‏ تدریج،طبقه متوسط و مورد احترامی را ایجاد کرد که با حمایت دربار،به مناصب عالی‏ دست یافتند.از همین مجرا،نوعی اشرافیت علمی پیدا شد که در مقابل اشرافیت ارثی‏ قدیم عرض اندام می‏کرد و در برابر اشرافیتی ایستادگی می‏کرد که خطری جدی برای‏ خاندان عباسی بود.3

2.ایجاد مراکز علمی و امکانات پژوهش:تأسیس مراکز علمی-پژوهشی،تأمین‏ مقدمات و فضای علمی برای فعالیت‏های پژوهشی از دیگر اقدامات برجسته‏ سیاست‏مداران عباسی بود که زمینه را برای حضور دانش‏مندان مهیا می‏کرد.

تأسیس بیت الحکمه بغداد به دست مأمون که شامل یک رصدخانه و کتابخانه عمومی‏ بود و دویست هزار دینار طلا،معادل 950 هزار دلار،هزینه در برداشت،اقدامی در این‏ زمینه به شمار می‏آمد.4حوادث نشان داد که از تأسیس مدرسه اسکندریه در نیمه نخست‏ قرن سوم پیش از میلاد به بعد،این مرکز مهم‏ترین انجمن علمی-فرهنگی به شمار می‏آمد.تا آن زمان کار ترجمه،آزاد بود و نظمی نداشت و افرادی یهودی و مسیحی و نو مسلمان بدان مشغول بودند.ولی ترجمه از زمان مأمون و جانشینان نزدیک وی،کار انجمنی شد که به تازگی بنیاد گرفته بود.5

3.تأمین اقتصادی دانش‏مندان:وقتی در سال 144 قمری شهر بغداد بنا شد،خلیفه و دربارش همسایه جندی‏شاپور شدند.مدت مدیدی نگذشت که حقوق‏های گزاف درباری، (1).همان،ص 466.

(2).همان.

(3).انتقال علوم یونانی به جهان عربی،ص 233.

(4).ویل دورانت،تاریخ تمدن،ترجمه:ابو القاسم پاینده،جلد 11،ص 147،چاپ اول،نشر اقبال،تهران:1343 شمسی.

(5).فیلیپ حتی،تاریخ عرب،ترجمه:ابو القاسم پاینده،ص 293،چاپ سوم،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران:1380 شمسی.

پزشکان و مدرسان نسطوری را از دار العلم جندی شاپور به بغداد کشاند.1برای مثال،در مورد وضعیت اقتصادی جبریل بن بختیشوع،طبیب هارون الرشید و مأمون،می‏نویسند:

بالغ بر 000/000/88 درهم طلا اندوخته بود.او به ازای دو بار حجامت،سالانه صد هزار درهم دریافت می‏کرد؛در ضمن هر شش ماه یک‏بار برای مسهلی که به خلیفه‏ می‏داد،معادل همین مبلغ دست‏مزد می‏گرفت.2

در واقع،حمایت مالی درباریان و تاجران ثروت‏مند باعث شد که پزشکان اخترشناسان‏ اسلامی بتوانند با آسایش خیال،به تجارب علمی و مشاهده‏گری بپردازند.3در همین زمینه‏ می‏نویسند:

مأمون آن‏قدر بخشش می‏کرد که نزدیک بود بیت الحکمه را ورشکست کند؛زیرا به‏ پاداش«حنین»معادل وزن کتاب‏هایی که ترجمه کرده بود،طلا می‏داد.4

[irsalam]

فرآیند جذب نخبگان در خلافت عباسیان

 

موقعیت اجتماعی دانش‏مندان در اوایل تمدن اسلامی،با موقعیت آنها در اواخر دوران‏ کلاسیک تفاوت چندانی نداشت.اما با ظهور خلافت عباسیان،دوران کوتاهی فرارسید (137-274 قمری)که تحت حکومت خلفایی هم‏چون منصور،هارون الرشید،مأمون و حتی در زمان متوکل،دانش‏مندان به چنان درجه‏ای تشویق شدند که از زمان تشکیل موزه‏ اسکندر به بعد دیده نشد.5آغاز این حرکت به دست منصور دوانیقی بود.او پس از عزم‏ بنای شهر بغداد،متخصصان و مهندسان شهرسازی را احضار کرد و نقشه شهر را طراحی‏ نمود.سپس به راه‏نمایی«نو بخت»که ستاره‏شناس زبردستی بود،سنگ شالوده شهر را بر زمین گذاشت.6

وی برای شهرت بخشیدن و عظمت آفرینی برای شهر تازه تأسیس خویش،دانش‏مندان‏ متعددی را از مراکز علمی به بغداد فراخواند و ذیل حمایت خویش گرفت.7او اگرچه‏ (1).انتقال علوم یونانی به جهان عربی،ص 113.

(2).تاریخ تمدن،جلد 11،ص 147.

(3).جان برنال،علم در تاریخ،ترجمه:حسین اسدپورپیرانفر،کامران مانی،ج 1،ص 210،چاپ دوم،امیر کبیر، تهران:1380 شمسی.

(4).همان،ج 11،ص 147.

(5).علم در تاریخ،ج 1،ص 210.

(6).خطیب بغدادی،تاریخ بغداد،ج 1،ص 66،دار الکتب علمیه،بیروت.

(7).انتقال علوم یونانی به جهان عربی،ص 233.

خساست و بخل فراوانی داشت و پاداش‏هایی که به مردم می‏داد بسیار ناچیز و از روی‏ کراهت و سختی بود،به دانش‏مندان توجه خاصی داشت.وی در سال 148 قمری به‏ عارضه شکم‏درد شدیدی مبتلا شد به‏طوری‏که طبیبان بغداد از مداوای آن عاجز ماندند. بنابر سفارش مشاوران«جرجیس بن بختیشوع»،رئیس دار العلم و بیمارستان جندی‏شاپور،را برای معالجه منصور به بغداد دعوت کردند.جرجیس به بغداد آمد و در زمان کوتاه،اعتماد خلیفه را جلب کرد و باوجود آن‏که دیانت مسیحی خویش را رها نکرد،در بغداد ماندگار شد و پزشک دربار گردید.این نخستین برخورد دربار بغداد با بختیشوع بود.بدین ترتیب،او بنیان‏گذار خاندان معروفی شد که طی شش یا هفت نسل که حدود دو قرن طول کشید، طبیب ویژه دربار بودند.1

منصور به ستاره‏شناسی و عمل به احکام ستارگان معتقد بود و بدون مشورت‏ ستاره‏شناسان به کارهای مهم دست نمی‏زد.برهمین اساس،وی اولین خلیفه‏ای است‏ که ستاره‏شناسان از جمله نوبخت زرتشتی را به خدمت گرفت.او علاقه وافری به‏ اخترشناسی داشت و اخترشناسان متعددی از هند و روم به حضورش می‏رسیدند.مسلمانان‏ از همان زمان به نجوم و متعلقات آن علاقه‏مند شدند و از ستاره‏شناسی نیز به هندسه‏ متوجه گشتند.2

در دوره مهدی و هادی عباسی در مورد جذب نخبگان اقدام چشم‏گیری صورت نگرفت‏ تا این‏که در سال 170 قمری هارون الرشید به قدرت رسید.او با کمک وزیر برمکی خود، به دانش‏مندانی که آثار علمی یونانی را مطالعه و ترجمه می‏کردند،کمک فراوان نمود؛ حتی جمعی را به قلمرو امپراتوری روم فرستاد تا نسخه‏های خطی یونانی را خریداری‏ کنند.این اقدام سبب شد تا تألیفات گران‏سنگ یونانی به بغداد وارد شود.درباریان نیز به او تأسی جستند و سرمایه فراوانی در راه جمع‏آوری نسخه‏های یونانی و ترجمه آنها صرف‏ کردند.اما بیشترین دانشی که از این طریق حاصل شد،جنبه پزشکی داشت و این امر، توجه پزشکان جندی‏شاپور را به خود معطوف کرد.3

به واسطه حمایت منصور و هارون و امثال آنها از عالمان،بغداد به تدریج به محل‏ اجتماع و گردهم‏آیی فضلای عجم،یهودی،یونانی‏و دانش‏مندان کشورهای دوردست‏ (1).همان،ص 234،تاریخ عرب،ص 391.

(2).جرجی زیدان،تاریخ تمدن اسلام،ترجمه:علی جواهر کلام،ج 3،ص 208-209،مؤسسه مطبوعات امیر کبیر، تهران:1333 شمسی.

(3).انتقال علوم یونانی به جهان عربی،ص 236 و 237.

دیگر تبدیل شد.اهل هر مذهب و ملتی در بغداد گرد هم آمدند و این شهر را مرکز علوم و فنون دنیا نمودند.1

در زمان مأمون ترجمه کتاب‏های فلسفی قوت گرفت که علت آن،علاقه‏مندی شخص‏ مأمون به مسائل عقلی بود.

او به علم و عالمان بسیار اهمیت می‏داد و این احساس خویش را به شکل‏های گوناگون‏ ابراز می‏نمود.وی در ترجمه کتاب‏های یونانی کوشش بسیاری کرد و ثروت انبوهی را صرف این امر نمود؛به‏گونه‏ای که به برخی از مترجمان،در ازای وزن هر کتابی که‏ ترجمه می‏کردند،طلا می‏داد.علاقه او بدین موضوع در حدی بود که ثروت‏مندان،بزرگان‏ و داعیان دولتی را نیز ترغیب می‏کرد تا ارباب منطق و فلسفه را گرامی بدارند.در نتیجه، مترجمان بسیاری از عراق،شام و مشرق به بغداد آمدند.چه بسا نسطوریان،صائبه، زرتشتیان،رومیان و برهمنان هندی نیز میان آنان بودند و از زبآنهای یونانی،فارسی، سریانی هندی(سانسکریت)،نبطی،التین و غیره ترجمه می‏کردند.به دنبال آن،دانش‏ چنان رونق گرفت که کتاب‏فروشی و کاغذفروشی در بغداد افزایش یافت.انجمن‏های‏ علمی و ادبی متعددی برپا شد و مردم بیش از هر کار به مباحثات علمی و مطالعه‏ می‏پرداختند.2مأمون با سیاست و زیرکی تمام،بغداد را به مرکز علمی جهان اسلام مبدل‏ کرد تا این‏که جای خود را به دیگران داد.

معتصم با روش ناشایست خویش نفرت عموم را موجب شد.پس از او واثق نیز هم‏چون‏ مأمون کمابیش عالمان را گرامی می‏داشت.پس از وی،متوکل با سیاست‏های خشک و خشن خویش زوال علوم را موجب شد.به همین جهت،دانش‏مندان به سایر ممالک‏ اسلامی و دولت‏های تازه تأسیس مسلمان مهاجرت کردند.3

بدین ترتیب،خلفای عباسی در دوران نهضت ترجمه،بذر علم و ادب را در بغداد افشاندند و میوه و محصول آن را به تدریج دریافت کردند.بغداد که مرکز خلافت وثروت‏ اسلامی بود تا مدتی مقرّ دانش‏مندان شد و گذشته از پزشکان مسیحی که در خدمت‏ خلفا بودند وبه ترجمه و طبابت اشتغال داشتند،دانش‏مندان مسلمان نیز در بغداد پرورش یافتند.4

(1).تمدن اسلام و عرب،ص 213.

(2).تاریخ تمدن اسلام،ج 3،ص 216.

(3).همان،ص 254-255.

(4).همان،ص 257.

[irsalam]

تأثیر جذب نخبگان بر شکوفایی تمدن اسلامی

 

تاریخ نشان می‏دهد،عوامل متعددی درشکوفایی تمدن اسلامی نقش داشته‏اند که یکی از آنها جذب نخبگان علمی و دیگری،وام‏گیری از دیگر تمدن‏هاست.به تعبیری،تمدن‏ اسلامی برگرده تمدن‏های ایران،یونان،هند و روم بنا شد و با استفاده از دست‏آوردهایشان‏ تلفیق آنها با برنامه‏های خویش و تطبیق با نیازها،طرح جدیدی ایجاد کرد که جهان‏ امروز،پیش رفت و توسعه خویش را وام‏دار آن است.

جذب نخبگان از یک منظر،یاری‏گر تمدن اسلامی در وام‏گیری از تمدن‏های دیگر بود؛ زیرا از یک سو،آثار برجای مانده از تمدن‏های پیشین،هرکدام به زبانی غیراز زبان‏ رسمی دنیای اسلام بود و از دیگرسو،هریک از نخبگان و دانش‏مندان غیرمسلمان، نماینده یک تمدن و حامل بخشی از داشته‏های آن تمدن بودند.بنابراین،مسلمانان برای‏ وام‏گیری از تمدن‏ها،به ترجمه روی آوردند که غالب مترجمان نیز غیرمسلمان بودند.بدین‏ شیوه،وام‏گیری تمدن اسلامی از دیگر تمدن‏ها،برای حرکت به سوی شکوفایی کامل شد. یکی از خاورشناسان در این زمینه می‏نویسد:

فاتحین عرب در پایان فتوحات،به اندک زمانی در تمدن ترقی حاصل نمودند.لیکن‏ این‏گونه تشکیلات و انتظامات کشوری و یا این قسم فنون پیچیده،مانند استخراج‏ معادن و یا یک صنعت معماری عالی،واضح است که یک دفعه به دست نمی‏آید،و یا علومی مثل یک دفعه حاصل نمی‏شود و نیز ثابت می‏گردد که مسلمین تمدن‏هایی‏ را که آن وقت در دنیا وجود داشت،ابقا می‏نمودند.آنها در علوم و فنون و انتظامات‏ کشوری از تمدن قدیم یونان و روم اقتباس نموده،ولی آن را ترقی داده به مرتبه‏ بلند رسانیدند.»1

نهضت ترجمه،با هدف وام‏گیری از دست‏آوردهای دیگر تمدن‏ها،ازسال 133 قمری‏ آغاز شد و حدود یک قرن ادامه یافت.مسلمانان در این مدت توانستند کتاب‏های اساسی و لازم در علوم را از سریانی،یونانی،پهلوی و سانسکریت به عربی درآوردند و مهم‏ترین آثار یونانیان در ریاضیات،نجوم و طب را به عربی ترجمه کنند.2

نخبگان غیرمسلمان حلقه وصل اسلام با تمدن‏های دیگر شدند.در این میان، نسطوریان شامی که آثار یونانی را نخست به سریانی و سپس از سریانی به عربی ترجمه‏ کردند،حلقه ارتباطی اسلام با فلسفه یونان شدند.3

(1).تمدن اسلام و عرب،ص 213.

(2).تاریخ تمدن،ج 11،ص 147-148.

(3).تاریخ عرب،ص 393.

عباسیان،خواسته یا ناخواسته،با هر انگیزه‏ای که بود،موقعیت مناسب و مساعدی برای‏ حضور و جذب عالمان و نخبگان علمی توانستند فراهم آورند.این اقدام آنان بر شکوفایی‏ تمدن اسلامی تأثیر شگرفی گذاشت،به‏گونه‏ای که در مدت زمانی اندک،درخت تمدن‏ اسلامی تنومند شد،و به ثمر نشست.

[irsalam]

جذب نخبگان،نیاز امروز دولت‏های مسلمان

 

امروزه پدیده فرار مغزها و مهاجرت نخبگان یکی از مشکلات اساسی کشورهای مسلمان‏ است که به‏طور عموم در زمره کشورهای توسعه‏نیافته جای می‏گیرند.آنها نخبگان را با صرف مبالغ هنگفت آموزشی،تربیت می‏کنند که به دلیل نبود برنامه درست و هدف‏مند، به راحتی از دست می‏دهند.سالیانه تعداد چشم‏گیری از نخبگان علمی و فرهنگی‏ کشورها متعددی همچون ایران،پاکستان و امثال آنها به کشورهای توسعه‏یافته غربی‏ مهاجرت می‏کنند.

 

 

یکی از نشریات روزشمار دولت جمهوری اسلامی ایران،در سال 1381،در مورد این‏ مسأله نوشته است:

آمارهای غیررسمی حاکی است که بیش از هشتاد درصد برگزیدگان المپیادهای‏ علمی ایران طی سی سال اخیر،جذب کشورهای اخیر[توسعه یافته‏]شده‏اند. هم‏چنین،تعداد قابل توجهی از دانش‏جویان،محققان و اساتید دانشگاه‏ها که به‏ عنوان دامه تحصیل،مأموریت تحصیلی وفرصت مطالعاتی به خارج از کشور رفته‏اند،هنوز بازنگشته‏اند.خسارت حاصل از مهاجرت نختگان،یا فرار مغزها به‏ خارج از کشور بر 38 میلیارد دلار بالغ شده است.یک آمار غیررسمی دیگر نیز حکایت از آن دارد که تنها از کشور ایران تعداد 105 هزار نفر با تحصیلات عالیه و با تخصص‏های ممتاز،به طریق قانونی و غیرقانونی به این کشور[امریکا]مهاجرت‏ کرده‏اند که دست‏یابی به چنین نیروی کارآمدی،بر اقتصاد امریکا معادل ده میلیارد و پانصد میلیون دلار صرفه‏جویی هزینه‏های آموزشی به همراه داشته است.»1

آری،پدیده فرار مغزها و گریز نخبگان،معضل جدی امروز تمدن اسلامی و کشورهای‏ مسلمان به شمار می‏آید که آنان را با ضعف مواجه ساخته است.عوامل متعددی در بروز این پدیده دخالت دارند که برخی از آنها عبادتند از:

-فقدان برنامه‏ای جامع و دقیق برای تولید فکر و اندیشه و استفاده از استعدادها؛

-ارزش قائل نشدن برای نخبگان علمی و بی‏توجهی به آنان؛

(1).رزنانه کیهان،20 تیرماه 1381.

-فقدان امکانات،تجهیزات و بودجه‏های تحقیقاتی بلندمدت برای تبلور قابلیت‏ها؛

-فقدان رفاه اقتصادی و تسهیلات رفاهی مطلوب و درخور نخبگان؛

-فقدان فرصت‏های شغلی مناسب با آنان.

باتوجه به آن‏چه ذکر شد و نیز باتوجه به این مطلب که نخبگان علمی و فرهنگی هر جامعه،سرمایه‏های ارزش‏مند و کلیدی آن به شمار می‏آیند و چرخ پیش‏رفت و ترقی،با نیروی فکر و تخصص آنان می‏چرخد،اهمیت و ضرورت جذب نخبگان در دنیای امروز روشن می‏شود.بنابراین،دولتی موفق است که نه تنها نخبگان داخلی که حتی نخبگان‏ خارجی را نیز جذب کند و به خدمت بگیرد.این امر ممکن نیست مگر با برنامه‏ریزی دقیق‏ شایسته.دولت‏ها و کشورهای مسلمان می‏توانند با آسیب‏شناسی این معضل و ایجاد برنامه‏ای مدون و کاربردی،همراه با ایجاد فرصت‏های شغلی مناسب برای نخبگان، قدردانی و تجلیل از آنان،تأمین اقتصادی ایشان،تأسیس مراکز پژوهشی و مواردی از این‏ قبیل،به خوبی بر مشکل مهاجرت نخبگان چیره شوند و از نیروهای توان‏مند خویش در جهت سازندگی و ترقی سرزمین خود بهره گیرند.

 

 

پایان مقاله