فندق

● پیشینه
فندق بومی اروپا ، آسیای صغیر و قفقاز است پرورش درخت فندق از زمان های قدیم معمول بوده کشت آن در اروپا ا زقرن چهاردهم میلادی رو به توسعه گذاشته و به تدریج در ممالک اطراف حوزه مدیترانه متداول شده است. پرورشاین درخت به صورت ثاغ در ایتالیا و با کاشت شش رقم در سال ۱۶۷۱میلادی شروع شده است. در سال ۱۹۱۲ رقم های دیگری در انگلستان شناخته شده اند.
براساس مدارک موجود در کتاب های خطی چینی ، پیشینه فندق را تا ۵۰۰۰ سال پیش می دانند. رومی ها و یونانی ها فندق را برای درمان استفاده می کرده اند و ارزش غذایی آنرا می دانسته اند.
کشت درخت فندق در ایران از زمان های بسیار قدیم متداول بوده و پیدایش آنرا از نظر گیاهشناسی به عصر نیولیتیک زمین شناسی نسبت می دهند ولی تاریخ دقیق کشت آن مشخص نیست. دکتر پرویز نیلوفری استاد معاصر دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران بر این باور است که در دوران داریوش هخامنشی برای اولین بار از گیاه فندق یا “پنت ” نام برده شده است. اکنون درخت فندق د رجنگل های ارسباران ، آستارا ، طوالش ، دینو چال ، طارم ، زنجان و همچنین در جنگل های گلی داغ گرگان به صورت خودرو دیده می شود. رقم بومی Corylus avellana در گرگان ، رودبار الموت ، اشکورات ، طارم زنجان و ارتفاعات فلات مرکزی بین قم و کاشان تا دلیجان و یزد در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۲۳۰۰ متری دیده می شود. گونه دیگری از فندق بنام Corylus colurna در اروپای جنوب شرقی ، قفقاز و ترکیه ونیز در لاهیجان و ارتفاعات آستارا دیده می شود.
● طبقه بندی گیاهی
فندق درختچه ای از خانواده Betulaceac وازجنس Corylus است. گونه های وحشی آن در مناطق معتدله ژاپن ، چین ، ترکیه ، هند و اروپا تا شمال امریکا یافت میشود تا کنون ۲۵ نوع گونه فندق در دنیا شناسایی شده است.
در بین گونه های مختلف فندق اختلافهایی از نظر مشخصات گیاهشناسی وجود دارد.در گونه های Corylus colurna و C.chinensis درخت دارای محور اصلی است ، در حالی که گونه های دیگر به صورت درختچه یا بوته های بزرگ هستند. درختچه دارای شاخه های زیادی هستند و به وسیله پا جوش ازدیاد می شوند. تمام گونه های فندق خزان کننده هستند ولی د رمناطق دارای زمستان های ملایم ، در برخی گونه ها برگها در روی شاخه ها باقی می ماند. درختان فندق مانند درختان دیگر بلند نیستند ولی در صورت حاصلخیز بودن خاک درختها ممکن است بیشتر رشد کرده و ارتفاع آنها به ۱۰ تا۱۵ متر نیز برسد.
گیاهان این جنس یک پایه بوده و گلهای یک جنسی تولید می کنند. گلهای فندق در نتیجه رشد شاتونهای نر در روی شاخه های کوچک بدون برگ و نیز د رنتیجه آزاد شدن مقدار زیادی گرده به وضوح قابل رؤیت می شوند.
در زمان ظهور پوست سبز که میوه ها را فرا می گیرد اختلافهایی وجود دارد. این اختلافها معمولاً در تشخیص گونه ها و ارقام فندق مفید هستند. پوست میوه در گونه ‍C.americana و Corylus avellana کوتاه بوده و موجب می شود میوه ها پس از رسیدن به راحتی بریزند. این گونه ها را اصطلاحاً گونه های پوست آزاد می نامند که برای برداشت زود هنگام مناسب هستند ، در حالی که پوست C.colurna خیلی کلفت تر بوده و به طور عمیقی در داخل لبهای نیزه مانند چنگال شده است.
پس از خشک شدن ،لبها برگشته و خوشه ای از پوستها شبیه یک کاکتوس خاردار بوجود می آید. پوست C.chinensis بطور محکمی میوه فندق را دربرگرفته و برگچه های لب شده (یعنی برگچه هایی که با شیار چند قسمت شده اند) برگشته و دارای انشعابات زیادی می گردد. پوست برخی گونه ها مثل C.ferox و ‍‍‍C.tibetica پوشیده از خارهای زیاد بوده و ‍C.maxima دارای پوست بلند است. همین طور پوست C.cornuta بطور قابل ملاحظه ای در قسمت بالایی میوه جمع شده و جدا کردن میوه را دشوار می کند.
● پراکنش جغرافیایی
سرزمین های خاوری دریای سیاه ترکیه ، نواحی مجاور ساحل غربی ایتالیا از ” پیمون ” تا
“سیسیل” و ناحیه ” لومباردی” ، جلگه ها و تپه های ” تاراگون” در اسپانیا ، دره ” ویلامت ” و ایالت “ارگون” و واشنگتن آمریکا وناحیه ای در غرب کشور چک بنام “بوهمیا”.
امروزه کشت فندق در روسیه ، انگلستان و جزیره قبرس نیز گسترش یافته است و جنس Corylus به صورت وحشی ، بخش های وسیعی از جنگل های این کشورها را می پوشاند. در ایران رقم های خودرو در جنگل های مناطق شمالی بین آستارا و اردبیل و دره اهر و به صورت دست کاشت در مسیر رودخانه شاهرود ، زنجان ، دامنه های کوه های الموت ، قم و اشکورات گیلان دیده می شود.
● سطح زیر کشت در جهان
براساس اطلاعات سازمان خواربار کشاورزی جهانی در سال ۱۹۹۷ سطح زیر کشت فندق در جهان ۴۶۱۳۴۰ هکتار بوده است که نسبت به سال گذشته حدود یک درصد افزایش داشته از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۷ در یک دوره ده ساله سطح زیر کشت فندق جهان متغییر بوده است.
در این دوره کمترین میزان سطح زیر کشت با ۴۲۴۷۸۲ هکتار مربوط به سال ۱۹۹۲ و بیشترین آن با ۴۶۳۱۱۹ هکتار مربوط به سال ۱۹۹۵ بوده است. در آغاز دوره مورد بررسی (سال پایه )سطح زیر کشت فندق جهان ۴۵۲۴۰۳ هکتار بوده که در سال ۱۹۹۷به ۴۶۱۳۴۰هکتاررسیده است و افزایشی برابر ۲ درصد را نشان می دهد.
دربین کشورهای جهان ، ترکیه با دارا بودن ۳۲۷ هزار هکتار اراضی زیر کشت فندق به تنهایی ۷۱درصد از کل اراضی زیر کشت فندق جهان را به خود اختصاص داده ومقام اول را دارا است. پس از آن ایتالیا با ۶۹ هزار ، اسپانیا با ۲۹ هزار و آمریکا با ۱۱ هزار هکتار به ترتیب مقام های دوم تا چهارم را به خود اختصاص می دهند. ایران با ۹۶۶۰ هکتار اراضی زیر کشت فندق ۱/۲ درصد از کل زمین های زیر کشت فندق جهان را در اختیار دارد و مقام پنجم را از نظر سطح زیر کشت فندق در جهان دارا ست.
▪ سطح زیر کشت فندق در ایران
بر اساس آخرین اطلاعات موجود ، سطح زیر کشت فندق در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ برابر ۹۶۵۹ هکتار بوده که نسبت به سال زراعی گذشته ۲/۴ درصد ونسبت به سال پایه حدود ۲۰۱ درصد افزایش داشته است.
سطح زیر کشت فندق در ده سال مورد بررسی از ۳۲۱۴ هکتار آغاز شده و به ۹۶۵۹ هکتار رسیده است. کمترین سطح زیر کشت فندق در سال زراعی ۶۷-۶۶ (سال پایه ) بوده و این روند از ابتدای دوره مورد بررسی سیر سعودی داشته است. براساس آمار موجود در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ بیشترین سطح در استان گیلان با ۶۹۷۰ هکتار که ۲/۷۲ درصد از سطح زیر کشت فندق کشور می باشد. پس از گیلان که مقام اول را در سطح زیر کشت دارد. استانهای قزوین ، مازندران به ترتیب مقام های دوم و سوم را به خود ااختصاص داده اند . استانهای کردستان ، خراسان ، فارس و همدان هر یک با یک هکتار کمترین سطح زیر کشت فندق در کل کشور را دارند.
گیلان ، قزوین و مازندران جمعاً ۷/۹۲ درصد از سطح زیر کشت فندق کل کشور را داشته و مهمترین مناطق کشت فندق به شمار می آیند.
● تولید فندق در جهان
براساس آخرین اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان خواربار کشاورزی جهانی ، مقدار تولید فندق جهان در سال ۱۹۹۷ برابر ۶۱۹۱۵۳ تن بوده است که نسبت به سال قبل حدود ۶/۰ درصد کاهش و نسبت به سال پایه ( ۱۹۸۸ ) ۶/۱ درصد افزایش داشته است.
در بین کشورهای جهان ، ده کشور هر یک بیش از یک هزار تن فندق در سال ۱۹۹۷تولید کرده اند که در بین آنها ترکیه با تولید ۴۲۰ هزار تن ، رتبه اول را دارا است. این کشور به تنهایی ۸/۶۷ درصد فندق جهان را تولید می کند. پس از ترکیه ، ایتالیا با تولید ۱۰۷ هزار تن دومین کشور عمده تولید کننده فندق جهان به شمار می رود. آمریکا نیز با تولید ۳۷ هزار تن مقام سوم جهان را داراست. ایران با تولید ۱۱۸۹۰ تن ، حدود ۲ درصد از تولید فندق جهان را داراست و مقام پنجم را به خود اختصاص داده است.در بین کشورهای عمده تولید کننده جهان ، میزان تولید سال ۱۹۹۷ نسبت به سال گذشته در کشورهای آمریکا ، اسپانیا ، ایران ، یونان وفرانسه افزایش و در کشورهای ترکیه ، ایتالیا و آذربایجان کاهش تولید وجود داشته و در بقیه کشورها تولید ، تغییری را نشان نمی دهد.
▪ تولید فندق درایران
در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ میزان تولید فندق کشور ۱۱۸۸۶ تن است که نسبت به سال گذشته ۶/۴ درصد افزایش و نسبت به سال پایه (۱۳۶۷) حدود ۱۸۹ درصد افزایش داشته است.
میزان تولید فندق کل کشور درده ساله مورد بررسی از ۴۱۱۶ تن آغاز شده و به ۱۱۸۸۶ تن رسیده است. کمترین میزان تولید فندق در سال زراعی ۶۸-۱۳۶۷ بوده که نسبت به سال پایه ۳/۲ درصد کاهش داشته و بیشترین میزان تولید در سال زراعی ۷۳-۱۳۷۲ بوده است.
بر اساس آمار موجود در سال ۱۳۷۶ بالاترین میزان تولید فندق کشور در استان گیلان با تولیدی برابر ۷۹۱۵ تن می باشد که ۶/۶۶ درصد از تولید کل کشور را به خود اختصاص داده است و پایین ترین مقدار با یکتن از تولید فندق کل کشور مربوط به هر یک از استان های خراسان ، کردستان و یزد است.
ازنظر میزان تولید پس از گیلان ، استان قزوین در مقام دوم قرار دارد که با احتساب تولید استان های مازندران ، زنجان و اردبیل جمعاً ۶/۹۷ درصد از تولید فندق کل کشور را به خود اختصاص داده اند و مهمترین مناطق تولید فندق به شمار می آیند.
● عملکرد فندق در جهان
در سال ۱۹۹۷ بر اساس اطلاعات به دست آمده از فائو ، متوسط عملکرد فندق در جهان ۱۳۴۲ کیلوگرم در هکتار بوده است که نسبت به سال قبل ۴/۱ درصد (۱۹ کیلوگرم ) و نسبت به سال ۱۹۸۸( سال پایه ) ۴/۰ درصد کاهش داشته است.
در بین کشورهای عمده تولید کننده فندق در سال ۱۹۹۷ کشور آمریکا با متوسط تولید ۳۳۲۱ کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد را به خود اختصاص داده است و نسبت آن به عملکرد جهانی ۵/۲۴۷ درصد بالاتر است. پس از آمریکا ، فرانسه با تولید ۲۱۴۳ کیلوگرم در هکتار جایگاه دوم قرار دارد. کشورهای یونان ، ایتالیا و چین نیز به ترتیب با عملکرد های ۱۸۸۰، ۱۵۵۴ و ۱۳۷۹ کیلوگرم در هکتار در رتبه های بعدی قرار گرفته اند که بالاتر از عملکرد جهانی بوده است.
کشور اسپانیا با متوسط تولید ۶۸۳ کیلوگرم در هکتار پایین ترین عملکرد را در بین کشورهای عمده تولید کننده این محصول به خود اختصاص داده است. در سال ۱۹۹۷ عملکرد درهکتار فندق ایران با ۱۲۳۱ کیلوگرم بوده که نسبت به متوسط جهانی حدود ۹۲ درصد بوده است .
▪ عملکرد فندق در ایران
عملکرد در هکتار فندق کل کشور در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ ، ۱۲۳۱ کیلوگرم بوده که نسبت به سال گذشته ۴/۰ درصد افزایش و نسبت به سال پایه (۶۷) حدود۴درصد کاهش داشته است.
در دوره ده ساله مورد بررسی بیشترین مقدار عملکرد فندق با ۱۵۱۷ کیلوگرم به سال زراعی ۷۱-۱۳۷۰ و کمترین آن با ۱۱۷۲ کیلوگرم به سال زراعی ۶۸-۱۳۶۷ مربوط بوده است.
در بین استان های کشور در سال زراعی ۷۶-۱۳۷۵ بالاترین تولید در واحد سطح با ۳۰۰۰ کیلوگرم مربوط به استان های فارس و همدان و پایین ترین آن با ۵۰۰ کیلوگرم متعلق به استان یزد بوده است.
● خاک
درخت فندق از جمله درختانی است که عموماً با هر خاکی سازش دارد. اما برای رشد بهتر و تولید میوه بیشتر نیاز به خاکی دارد که نیمه عمیق (بیش از ۵۰ سانتیمتر) باشد و قدرت جذب آب بیشتری داشته باشد. مانند:
– خاکهای رسوبی ، رسی و شنی و رسوبی شنی یا خاکهایی که به اندازه کافی رس داشته باشند.
– خاکهای سبک ، یعنی شنی و رسی که قابلیت نفوذ آب در آنها به خوبی پیدا باشد.
– خاکهای قلیایی با pH مختلف که با آنها سازش نسبی دارد.
– خاکهای اسیدی با pH حدود ۶ که سازش فندق در چنین خاکهایی بهتر از زمینهایی است که pH آنها از ۵/۷ به بالا باشد.
با آنکه میزان آهک فعال در خاک چندان ربطی به pH ندارد و درخت فندق بیش از هر درخت میوه ای با آن سازش دارد ، با این حال آزمایشهای انجام شده به منظور تعیین محدوده قدرت آهک (I.P.C) نشان داده است که باغهای فندق نباید در زمینهایی احداث شوند که میزان آهک فعال آنها از ۱۰٪ بیشتر باشد و چون ریشه درخت فندق به خفگی در خاک نیز حساسیت دارد ، لذا کاشت آن در اراضی مرطوب ، فشرده ، رسی ، سنگین و غیر قابل نفوذ ، یا در خاکهایی که پس از بارندگی آب خیز باشند ، توصیه نمی شود.
● اقلیم
با آنکه فندق در آب وهوای متفاوت سازش نسبی ، اما مطلوبی نشان داده است با این حال ، کشت وسیع آن از نظر اقتصادی مستلزم انتخاب ارقام مناسب برای هر منطقه و رعایت دقیق تغییرات و کیفیت جوّی ، به خصوص دما ، برودت و بارندگی می باشد.
● دما
چون دماهای بالا و پایین معمولاً در اغلب نقاط فندق خیز مسئله ساز است ، لذا شناخت میزان استقامت هر رقم فندق در مقابله با سرما یکی از عواملی است که باید در نظر گرفته شود.
در ارقام زود گل با بیداری زود رس مانند فرتیل دوکوتارد یا روند دوپی یه مونت ، دما نباید پایین تر از درجه های زیر باشد:
– به هنگام استراحت گیاه (خطر ترکیدن چوب درخت)؛
– ۱۳ تا ºC۱۵- (خطر یخ زدن جوانه و گلهای نر وماده تکامل نیافته)؛
– ۷- تا ºC۸- (خطر یخ زدن گلهای نر باز شده در آذر و دی)؛
– ۳- تا ºC۴- (خطر یخ زدن نو جست های جوان در فروردین و اردیبهشت )؛
● بارندگی
شناخت میزان بارندگی هر محل ، خصوصاً برای ایجاد شبکه های آبیاری مدرن و نصب تاسیسات پیشرفته در سیستم های جدید الزامی است.
▪ آب و آبیاری منظم و مکفی از اساسی ترین مبانی باغبانی است که باعث :
– افزایش درصد نهالهایی که به هنگام کاشت گرفته است و تحکیم ریشه بندی آنها؛
– تسهیل و تسریع در رشد گیاهی ، استخوان بندی و اندام درخت؛
– تقویت و افزایش محصول؛
– درشتی وشکل ظاهری مطلوب میوه با پوست و بی پوست می شود.
فندق از جمله درختانی است که به آب نیاز زیادی دارد تا بتواند از اردیبهشت تا مرداد ، حتی در بعضی از سالها تا شهریور ماه ، طعم مغز فندق و اندازه آن را به حد مطلوب برساند.
درخت فندق به مقدار آبی نیاز دارد که باید با بارندگیهای فصلی ۱۰۰۰ میل متر یا بالاتر درسال ، یا به همین میزان با آبیاریهای دستی و کمکی تامین شود. و برعکس ، هنگام برداشت محصول (شهریور تا مهر) نیازی به بارندگی ندارد تا میوه آن در هوای خشک به شیوه دستی یا مکانیکی برداشت شود.
● رطوبت
وجود رطوبت کافی یکی دیگر از عوامل ضروری برای توفیق در کشت درخت فندق است. تجربه نشان داده است که درخت فندق به رطوبت محیط بسیار نیاز دارد. به طوری که ، وزش باد نامساعد یا خشک و مداوم سبب تبخیر آب و کاهش رطوبت و سوختگی در برگ درختان می شود. لذا ، در نقاطی که رطوبت جوّ نامنظم و کمتر از ۷۰ تا ۸۰ ٪ باشد کاشت فندق توصیه نمی شود.
اکثر نقاط عمده فندق کاری در سواحل دریاها در مناطق بسیار مرتفع قرار دارند؛ زیرا در آنجا رطوبت سالیانه جوّبالا است. مانند گیرسون در سواحل دریای سیاه (ترکیه) با ۷۷٪ رطوبت؛ تاراگون (اسپانیا) یا ناپل (ایتالیا).